Ένα από τα πιο βάρβαρα μέτρα στο πανόραμα της απανθρωπιάς αυτής της κυβέρνησης αποφασίστηκε με έκτακτη τροπολογία στην Βουλή. Επιβλήθηκε «αναστολή της υποβολής αιτήσεων χορήγησης ασύλου από άτομα που εισέρχονται στη χώρα παράνομα με οποιοδήποτε πλωτό μέσο που προέρχεται από τη Βόρεια Αφρική». Τα άτομα αυτά επιστρέφονται, χωρίς καταγραφή, στη χώρα προέλευσης ή καταγωγής.
Ας ξεκινήσουμε από το προφανές. Πως επιστρέφονται τα «άτομα» αυτά; Υπάρχει συμφωνία με την Λιβύη ή την Αίγυπτο, για παράδειγμα, να τα δεχτεί; Κάτι ανάλογο με την συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας το 2015; Βέβαια όχι. Τι σημαίνει επιστροφή μια που δεν θα τους πάρουν τα κράτη αυτά; Να γίνουν pushbacks και να εγκαταλειφτούν στο πέλαγος; Να οδηγηθούν στα βάθη του ωκεανού, αθρήνητοι συγκάτοικοι με τα «άτομα» της Πύλου; Ελπίζω όχι αλλά δεν είμαι σίγουρος. Το μόνο που ανακοινώνει επομένως η κυβέρνηση είναι μια ακόμη περίπτωση επιβολής κατάστασης εξαίρεσης: αναστολή του διεθνούς δικαίου, της Σύμβασης της Γενεύης για το πολιτικό άσυλο, του Ελληνικού Συντάγματος και των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Φυλάκιση σε Ελληνικά Γκουατάναμο, άγρια κακομεταχείριση . Δεν είναι κάτι καινούργιο
Ζήσαμε και ζούμε τρεις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης τα τελευταία είκοσι χρόνια. Την μεγάλη οικονομική κρίση και τα μνημόνια, την πανδημία, την προσφυγική κρίση διαρκώς. Μπορεί οι κρίσεις να ήταν διαφορετικές αλλά η αντιμετώπιση τους παρόμοια. Τα μέτρα και στις τρεις έχουν παραβιάσει, με τον ένα ή άλλο τρόπο, όλα τα βασικά ατομικά, πολιτικά και κοινωνικο-οικονομικά δικαιώματα και περιόρισαν την δημοκρατία για όλους στις δύο πρώτες για τους πρόσφυγες στην τρίτη.
Στις 6 Μαΐου 2020, χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες, συνοδευόμενοι από ειδικές αστυνομικές δυνάμεις, μεταφέρθηκαν με λεωφορεία από τις τουρκικές αρχές στα ελληνικά σύνορα, σε μια προσπάθεια να εισέλθουν στην Ελλάδα. Οι ελληνικές αρχές αντέδρασαν με τον ίδιο τρόπο. Έστειλαν ελίτ στρατιωτικές και αστυνομικές δυνάμεις, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν συγκρούσεις, να χρησιμοποιηθούν δακρυγόνα και να υπάρξουν αρκετοί τραυματίες. Η Τουρκία δήλωσε ότι «το ελληνικό κράτος πρέπει να απαλλαγεί από τη βαρβαρότητά του, να σεβαστεί τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο και να σταματήσει να τους βασανίζει και να τους κακομεταχειρίζεται». Η ελληνική κυβέρνηση ανταπέδωσεε: «Όσοι καταδικάζονται από τη διεθνή κοινότητα για την εκμετάλλευση του ανθρώπινου πόνου για πολιτικό όφελος δεν έχουν προφανώς το δικαίωμα να διδάσκουν ανθρώπινα δικαιώματα».
Η μία χώρα κατηγορεί την άλλη για σκληρότητα απέναντι σε ανθρώπους που φεύγουν από τον πόλεμο, την καταστροφή, τον θάνατο από φτώχεια. Τα ανθρώπινα δικαιώματα έγιναν όπλα εναντίον του εχθρού. Και οι δύο χώρες ανέστειλαν το δίκαιο σε μια περιορισμένη κατάσταση έκτακτης ανάγκης, που ισχύει για μια συγκεκριμένη ομάδα, τους πρόσφυγες, κάτι που επαναλαμβάνεται σήμερα. Η Τουρκία του Ερντογάν είναι μια ανελεύθερη δημοκρατία. Η Ελλάδα αντιμετωπίζει τους πρόσφυγες απαίσια, προβαίνοντας σε δολοφονικές επαναπροώθησεις που έχουν ως αποτέλεσμα πνιγμούς και θανάτους. Η χειρότερη καταστροφή συνέβη τον Ιούνιο του 2023, όταν έως και 700 άτομα πνίγηκαν όταν το αλιευτικό σκάφος τους βυθίστηκε με ευθύνη της ελληνικής ακτοφυλακής.
Μετά από αυτά τα γεγονότα, η κυβέρνηση Μητσοτάκη ζήτησε από την ΕΕ να εισαγάγει μια ρήτρα έκτακτης ανάγκης στο ευρωπαϊκό μεταναστευτικό δίκαιο που θα επιτρέπει στα κράτη να αναστέλλουν τη διαδικασία χορήγησης ασύλου και να επιστρέφουν τους πρόσφυγες στη χώρα προέλευσης. Ο τότε υπουργός υποστήριξε ότι τα κράτη που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή πρέπει να έχουν ευελιξία στη μεταχείριση των προσφύγων χωρίς να κατηγορούνται για παραβίαση του ευρωπαϊκού δικαίου. Η Επιτροπή διαφώνησε αλλά έκανε ό,τι κάνει πάντα με τους μετανάστες: ανέθεσε στην Ελλάδα και την Ιταλία να κρατήσουν τους ανεπιθύμητους μακριά από το εσώτερα της Ευρώπης. Οι ελληνικές αρχές συνέχισαν τις «παράνομες» πολιτικές αποτροπής, επιστροφής, περιοδικής αναστολής της εξέτασης ασύλου αενώ οι Ευρωπαίοι, όπως πάντα, έκαναν τα στραβά μάτια.
Γιατί υπήρξε το αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης για «έκτακτη» ρήτρα που θα ισχύει για τους πρόσφυγες; Τα νομικά συστήματα αναγνωρίζουν εξωνομικά μέτρα για την αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Το άρθρο 48 του Συντάγματος και το 15 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου επιτρέπουν την επιβολή της κατάστασης εξαίρεσης. Η ελληνική πρόταση θα επέτρεπε την επιβολή τέτοιων μέτρων χωρίς την υποχρέωση να αιτιολογηθούν. Ήταν μια προσπάθεια να εισαχθεί στο ευρωπαϊκό δίκαιο η λογική του ελληνικού ΣτΕ στην υπόθεση του πρώτου μνημονίου που το βρήκε συνταγματικό γιατί ήταν, θεώρησε, αναγκαίο. Έτσι η «αναγκαιότητα» γίνεται μέρος της κανονικής λειτουργίας του δικαίου. Τα δικαστήρια δεν αμφισβητούν την κυβερνητική αυθαιρεσία που περιβάλλεται τον μανδύα της αναγκαιότητας. Με την τροπολογία, η κυβέρνηση επέβαλε και τυπικά αυτό που δεν τις επέτρεψε η Ευρώπη αλλά γινόταν συνεχώς. Και έκανε την εξαίρεση μέρος του δικαίου στο όνομα του «κράτους δικαίου»
Ο κ. Βενιζέλος διαφώνησε με την κυβερνητική τροπολογία και πολλοί σχολιαστές ενθουσιάστηκαν. Δεν φαίνεται να διαφωνεί με τα μέτρα αλλά με την επίκληση στης αιτιολογικής έκθεσης της τροπολογίας του άρθρου 15 ΕΣΔΑ. Η επίκληση του 15 μπορεί να γίνει υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Υποστηρίζει λοιπόν ο καλός συνταγματολόγος ότι αντί το 15 έπρεπε να χρησιμοποιηθεί το 48 του Συντάγματος που επιτρέπει την επιβολή της «κατάστασης πολιορκίας» μιας παραλλαγής της εξαίρεσης. Καταλαβαίνει κανείς την ευαισθησία του κ. Βενιζέλου για το 15.
Η χούντα επικαλέστηκε το άρθρο όταν επέβαλε στην Ελλάδα τον γύψο της δικτατορίας και αποβλήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Συμβουλεύει λοιπόν την κυβέρνηση να ανακαλέσει όχι τα μέτρα (που μπορεί να παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο, υπονοεί) αλλά την αιτιολόγηση τους βάσει του 15 ΕΣΔΑ. Δεν πρέπει να υποστηρίζει ότι τα μέτρα αποτελούν «κατάσταση εξαίρεσης» ή «πολιορκίας» γιατί αυτό θέτει ζήτημα «για την υπόσταση του κράτους δικαίου». Δεν δημιουργούν «ζήτημα» τα μέτρα αλλά το γεγονός ότι ονομάζονται κατάσταση εξαίρεσης, όπως και είναι.
Απάντησε ο κ. Μαρινάκης άλλος έγκριτος συνταγματολόγος: «Εμείς δεν ενεργοποιούμε το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ. Απλά επικαλούμαστε ότι συντρέχουν προϋποθέσεις που αναφέρονται στο άρθρο αυτό. Η Ελλάδα είναι κράτος – δικαίου.» Ο κ. Βενιζέλος τους έπιασε στα πράσα. Εδώ βρίσκεται η υποκρισία αλλά και η στενή σχέση του κράτους δικαίου με την βία και την εξαίρεση. Ο ένας αφήνει να εννοηθεί ότι τα μέτρα μπορεί αποτελούν παραβίαση του διεθνούς δικαίου αλλά να μην τα λέτε κατάσταση εξαίρεσης. Ο άλλος απαντά ότι υπάρχουν όλες οι συνθήκες για την κατάσταση εξαίρεσης, παίρνουμε δίκαια τα αναγκαία μέτρα αλλά δεν τα λέμε έτσι. Αλλά όπως έλεγε ο Γκράουτσο Μαρξ κάτι κράζει σαν πάπια, περπατάει σαν πάπια και κολυμπάει σαν πάπια είναι πάπια.
Αυτή η κατάσταση δείχνει την πραγματική σημασία του προσφυγικού δικαίου. Χρησιμεύει ως επίδειξη της κρατικής κυριαρχίας και του μεγαλείου της. Οι πρόσφυγες δείχνουν με τα βασανισμένα κορμιά τους ποιος είναι ο κυρίαρχος. O Τζιόρτζιο Αγκάμπεν έλεγε ότι «ο πρόσφυγας είναι ίσως η μόνη φιγούρα που έφτιαξε η εποχή μας και η μόνη κατηγορία στην οποία μπορεί κανείς να δει τις μορφές και τα όρια μιας μελλοντικής πολιτικής κοινότητας». Οι πρόσφυγες νομιμοποιούν την κατασκευή τειχών και την οχύρωση των συνόρων. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη κατασκεύασε τον φράχτη στα σύνορα με την Τουρκία και ανέθεσε την τοποθέτηση πασσάλων γύρω από τα νησιά για να σταματήσει τα σκάφη των προσφύγων. Οι πασσάλοι εγκαταλείφθηκαν παρά το σημαντικό κόστος τους. Η κυβέρνηση πάρα τα καλά Αγγλικά της δεν είχε ακούσει την ιστορία του βασιλιά Κνούτου και πίστευε ότι μπορεί να σταματήσεί τα σκάφη των προσφύγων με τον ίδιο τρόπο που ο μυθικός βασιλιάς απαγόρευσε την παλίρροια.
Έτσι στο γαϊτανάκι μεταξύ της τυπικά ορθής και της πραγματικά επιβεβλημένης έκτακτης ανάγκης βλέπουμε το μέλλον μας. Αποτελεί απάντηση στην αδυναμία του φιλελεύθερου δικαίου να αντιμετωπίσει τη βία που δημιουργεί ο ύστερος καπιταλισμός και η πολιτικής του εκφοβισμού. Η νομιμοποιημένη αναγκαιότητα αντισταθμίζει τις αδυναμίες της κυβέρνησης. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης δεν απειλεί το φιλελεύθερο δίκαιο, το εξυπηρετεί. Στην οικονομική κρίση, η αναγκαιότητα κατέστρεψε το βιοτικό επίπεδο των λαϊκών στρωμάτων. Στην πανδημία, η «αναγκαιότητα» της υγείας αποφάσισε ότι δεν πρέπει να βγαίνουμε από το σπίτι, να πηγαίνουμε στη δουλειά ή να συναντούμε άλλους. Οι πρόσφυγες είναι ο σύνδεσμος μεταξύ της οικονομικής και της πανδημικής αναγκαιότητας, εκπρόσωποι των μόνιμων «κινδύνων» που μεγαλοποιεί η κυβέρνηση για να μας κρατεί επίφοβους. Δεν ζούμε σε μια μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης που αναστέλλει τυπικά το νόμο, με άρματα στους δρόμους, μια δραματική άρνηση του κράτους δικαίου. Ζούμε σε μια κατάσταση μόνιμης αναγκαιότητας.
***Το άρθρο του Κώστα Δουζίνα δημοσιεύτηκε στο TVXS***