Οταν το κυρίαρχο παράδειγμα δεν μπορεί να λύσει κάποια προβλήματα, τα αγνοεί, θεωρώντας τα ασήμαντες «ανωμαλίες». Οπως τα αναπάντητα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται, επαναστάτες επιστήμονες, ο Κοπέρνικος, ο Αϊνστάιν ή ο Καντόρ, προτείνουν ένα ριζικά διαφορετικό παράδειγμα που διαβάζει το υπάρχον υλικό από διαφορετική σκοπιά και δίνει απαντήσεις στα παζλ που δεν μπορεί να λύσει το προηγούμενο. Κάποια στιγμή το παλιό γίνεται άχρηστο και επιζήμιο και αντικαθίσταται από το νέο. Οσοι συνεχίζουν, αποτυγχάνουν.
Ξεκινήσαμε στο προηγούμενο την αναζήτηση της νέας Αριστεράς που δεν βρίσκεται αυτή τη στιγμή σε κανένα από τα θραύσματα του ΣΥΡΙΖΑ (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/472104_i-nea-aristera). Δεν βρίσκεται στη συνεχή ενασχόληση με τις δημοσκοπήσεις, ούτε στην κουραστική συζήτηση περί εκλογικών συμμαχιών που αναδεικνύει όλα τα παλιά προβλήματα: τάσεις, φράξιες ή όπως τις λέει κανείς, δογματική και νοσταλγική εμμονή σε ξεπερασμένες ιδέες και θεωρίες, εκλογική μονομανία, αντιπαράθεση αρχηγών και δελφίνων. Ο Κασσελάκης έφυγε, αλλά οι δυσλειτουργίες που οδήγησαν και στην εκλογή και στην αποπομπή του καλά κρατούν. Σταδιακά πρέπει να αποχωρήσουν και όσοι έπαιξαν ή αποδέχτηκαν το παιχνίδι του. Η Αριστερά χρειάζεται νέες ιδέες αλλά και νέα πρόσωπα.
Ο φιλόσοφος Τόμας Κουν υποστηρίζει ότι η επιστήμη δεν προοδεύει με τη συνεχή και σταδιακή προσθήκη νέων παρατηρήσεων, πειραμάτων και θεωριών. Αντίθετα, περίοδοι κανονικής επιστημονικής δραστηριότητας διακόπτονται αιφνίδια από επαναστατικές αλλαγές «παραδείγματος». «Παράδειγμα» είναι το σύνολο εννοιών, θεωριών και αξιωμάτων που γίνονται ανεπιφύλακτα αποδεκτά και καθοδηγούν την επιστημονική έρευνα κάθε εποχής. Οταν το κυρίαρχο παράδειγμα δεν μπορεί να λύσει κάποια προβλήματα, τα αγνοεί, θεωρώντας τα ασήμαντες «ανωμαλίες». Οπως τα αναπάντητα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται, επαναστάτες επιστήμονες, ο Κοπέρνικος, ο Αϊνστάιν ή ο Καντόρ, προτείνουν ένα ριζικά διαφορετικό παράδειγμα που διαβάζει το υπάρχον υλικό από διαφορετική σκοπιά και δίνει απαντήσεις στα παζλ που δεν μπορεί να λύσει το προηγούμενο. Κάποια στιγμή το παλιό γίνεται άχρηστο και επιζήμιο και αντικαθίσταται από το νέο. Οσοι συνεχίζουν, αποτυγχάνουν.
Εδώ πιστεύω ότι βρίσκεται σήμερα η νέα Αριστερά. Χρειάζεται όχι απλά αλλαγή κατεύθυνσης αλλά αλλαγή παραδείγματος. Τα άλυτα προβλήματα έχουν κάνει την «κρίση» κανονικότητα. Νεοφιλελευθερισμός, κλιματική καταστροφή, προσφυγική κρίση, τεχνολογική επανάσταση, νέα ταξική διαστρωμάτωση, καπιταλισμός του πρεκαριάτου και της πλατφόρμας (Google, Facebook, Αirbnb, Uber), μετα-δημοκρατία, άνοδος της Ακροδεξιάς. Βρισκόμαστε σε μια στιγμή που, όπως έλεγε ο Μαρξ, «ό,τι είναι σταθερό, διαλύεται στον αέρα». Ο καπιταλισμός δείχνει την επαναστατική του δυναμική ανατρέποντας τις προηγούμενες σταθερές για να διατηρήσει την παντοδυναμία του. Αλλά η πολυκρίση χτύπησε και την Αριστερά. Δεν φαίνεται να κατανοεί τη νέα κατάσταση, δεν υπάρχει οργανωμένη συζήτηση για το μέλλον, τα λίγα που ακούγονται αναφέρονται σε μεγάλο βαθμό σε αντιπαραθέσεις που είχαν σημασία τον 20ό αιώνα, αλλά όχι σήμερα. Πρέπει να αλλάξουμε παράδειγμα, να ξαναπιάσουμε το τι σημαίνει Αριστερά από την αρχή. Τι μπορεί να είναι το αριστερό όραμα, τι είδους αριστερό πρόγραμμα χρειάζεται, πώς μπορεί να αντιστοιχηθεί η αριστερή ιδεολογία με τις τεράστιες κοινωνικές αλλαγές. Στο προηγούμενο αρχίσαμε με το όραμα του δημοκρατικού σοσιαλισμού στο οποίο πρέπει να επιστρέψει η Αριστερά. Ας δούμε μερικά απαραίτητα στοιχεία του.
Ο καπιταλισμός προωθεί τον ατομισμό και τον καταναλωτισμό. Η αγορά ως μηχανισμός ελέγχου της συμπεριφοράς στηρίζεται στο ατομικό συμφέρον, ένα μείγμα φόβου και απληστίας. Η καπιταλιστική οργάνωση της οικονομίας καλλιεργεί την ανταγωνιστική εξατομίκευση και τον καταναλωτισμό. Η ιδεολογία του ατομισμού και η κυριαρχία της αγοράς δεν μπορούν να εξαλείψουν όμως τα βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο «άλλος» άνθρωπος έρχεται πάντα πριν από τον εαυτό – χρονικά και οντολογικά: είτε η μητέρα που με καλωσορίζει στον κόσμο είτε η γλώσσα, οι κοινωνικές δομές, οι θεσμοί, τα νοήματα και οι αξίες, αυτά που μας κάνουν ταυτόχρονα και κοινωνικά και μοναδικά όντα. Η οικογένεια, οι φίλοι, οι συνάδελφοι και οι σύντροφοι εκπροσωπούν τις αξίες της κοινότητας και της αλληλεγγύης.
Σ’ αυτό το έδαφος αναδύονται οι αξίες της αλληλεγγύης και της μέριμνας για τον άλλο, της δικαιοσύνης και της συμμετοχικής δράσης, της συλλογικότητας και της γενναιοδωρίας. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Η καπιταλιστική κουλτούρα περιλαμβάνει τις κυρίαρχες αξίες και τις αντίθετές τους, και τον ανταγωνισμό και την αγάπη, και τον ατομικισμό και την αλληλεγγύη. Τα κίνητρα, οι αξίες και οι διαθέσεις που κινητοποιούνται στον αγώνα για την υπέρβαση του καπιταλισμού αντανακλούν την ανθρώπινη ουσία. Αλλά όσο απομακρυνόμαστε από τους χώρους της ιδιωτικότητας, οι αξίες και οι συμπεριφορές που υποστηρίζουν υποχωρούν στη σαγήνη της αγοράς. Βασική υποχρέωση της Αριστεράς είναι να ενδυναμώνει τις κοινότητες, τις συλλογικότητες και τις κοινωνικές σχέσεις και θεσμούς αντίπαλους του ατομισμού.
Η Αριστερά απευθύνεται και στη λογική και στο συναίσθημα, κάτι που ξέχασαν και ο στεγνός μαρξισμός και η εκσυγχρονιστική σοσιαλδημοκρατία. Γι’ αυτό ο δημοκρατικός και διεθνιστικός πατριωτισμός –πέρα από γεωπολιτικές αναλύσεις– αλλά και η κοινωνική θρησκευτικότητα –πέρα από την καταιγιστική κριτική της θρησκείας από τον Διαφωτισμό– αποτελούν προνομιακά πεδία αριστερής παρέμβασης. Οταν εγκαταλείπονται χάνονται και η μαζικότητα και η ριζοσπαστικότητα της Αριστεράς. Ο καλός Σαμαρείτης αποτελεί υπόδειγμα για την ηθική ευθύνη προς τον άλλο που υποφέρει. Αυτός που μας ζητάει να τον σώσουμε, να του δώσουμε τροφή, στέγη, καταφύγιο, συμβολίζει το βασικό ηθικό γεγονός ότι πριν από εμάς έρχεται ο άλλος. Είμαστε όλοι ριγμένοι στη μέση ενός παμπάλαιου ποταμού.
Μαζί με το επικαιροποιημένο όραμα αλλάζουν και τα βασικά συστατικά του κοινωνικού και πολιτικού υποκείμενου. Η Αριστερά συντονίζεται με τις αλλαγές στην κοινωνική αναπαραγωγή, τη μείωση της εργατικής τάξης με την παγκοσμιοποίηση, τη δομική ανεργία και τον αυτοματισμό, το πέρασμα στη μεταφορντική κοινωνία της άυλης εργασίας των υπηρεσιών. Η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού είναι μισθωτοί εργαζόμενοι. Οι ταξικές διαφοροποιήσεις εξαρτώνται από την ύπαρξη δουλειάς, το επίπεδο του μισθού και την ικανοποίηση από την εργασία. Η ταξική και επαγγελματική κατάτμηση σημαίνει ότι η κοινωνία διατρέχεται από διαφορές, εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ τάξεων, κλάδων, επαγγελμάτων και ιδεολογιών που δεν ακολουθούν την κλασική μαρξιστική ανάλυση: δημόσιοι εναντίον ιδιωτικών υπαλλήλων, υπάλληλοι εναντίον ελεύθερων επαγγελματιών, αυτοαπασχολούμενοι εναντίον υπαλλήλων, άνεργοι εναντίον εργαζομένων, Ελληνες εναντίον μεταναστών. Αυτή η πολυδιάσπαση δεν επιτρέπει την παλιότερη αντιστοίχιση τάξης, ιδεολογίας και κόμματος και έχει συνεισφέρει στην κρίση της πολιτικής εκπροσώπησης. Σ’ αυτές τις συνθήκες, μια ηγεμονική παρέμβαση αναγνωρίζει τις πολλαπλές εντάσεις στο κοινωνικό σώμα και την έλλειψη αριστερόστροφης ιδεολογίας.
Το κόμμα δεν αντιπροσωπεύει αλλά πρέπει να δημιουργήσει κοινωνικά και να εκφράσει πολιτικά τη μεγαλύτερη δυνατή συμμαχία, με τη σύγκλιση πολλών κοινωνικών μερών στον «λαϊκό» πόλο. Ο λαός ως πολιτικό υποκείμενο δημιουργείται κάθε φορά που η κοινωνία διαιρείται πολιτικά με τη σύγκλιση κλάδων, τάξεων και επαγγελμάτων στον έναν πόλο και την απαραίτητη αντιπαράθεσή τους με τις ελίτ, την εξουσία, τη διαφθορά. Εδώ οι καταλυτικές κινητοποιήσεις για τα Τέμπη αποτελούν ένα καλό παράδειγμα. Χωρίς κομματική παρέμβαση δημιουργήθηκε ένας αντιπολιτευόμενος λαός και έβαλε την κυβέρνηση σε υποχώρηση. Βέβαια τα μεγάλα και απρόβλεπτα συμβάντα γίνονται ξαφνικά και αλλάζουν την κοινωνική και πολιτική δυναμική. Δεν μπορεί να τα προκαλέσει ένα πολιτικό υποκείμενο, αλλά μπορεί να μάθει από αυτά πώς πρέπει να οργανώνεται. Το αδύνατο δίνει μια ιδέα για το πώς γίνεται το δυνατό. Συνεχίζουμε στα επόμενα.
Καθηγητής Πανεπιστημίου Λονδίνου